Lạm phát phi mã là tỷ lệ lạm phát ở mức cao, lên tới 1000%/năm và đồng nội tệ mất giá nghiêm trọng. Việt Nam và nhiều quốc gia từng trải qua lạm phát phi mã, để lại những hậu quả nghiêm trọng đối với nền kinh tế quốc gia.
Khái niệm lạm phát phi mã và ví dụ
Lạm phát phi mã là gì?
Lạm phát phi mã (tiếng Anh là hyperinflation) là tình trạng lạm phát ở mức cao, giá trị đồng nội tệ suy giảm, giá cả hàng hóa tăng với tốc độ chóng mặt, từ trên 10% đến 1000% mỗi năm, trực tiếp đe dọa tới nền kinh tế của quốc gia.
Tỷ lệ lạm phát trên 10% - 1000% là phi mã
Đặc điểm dễ nhận biết tình trạng lạm phát phi mã là:
- Giá hàng hóa, dịch vụ tăng mất kiểm soát, thậm chí có thể tăng gấp đôi chỉ trong vài ngày hoặc vài tuần.
- Đồng nội tệ mất giá nghiêm trọng so với tiền tệ của các quốc gia khác, người dân cần rất nhiều tiền mới mua được nhu yếu phẩm.
- Người dân mất niềm tin vào nội tệ, chuyển sang trao đổi bằng ngoại tệ hoặc hàng hóa.
- Chính phủ in thêm tiền ồ ạt để bù thâm hụt nhưng lại đẩy lạm phát trở nên nghiêm trọng hơn.
- Mức sống của người dân giảm mạnh, thất nghiệp tăng, nhiều doanh nghiệp phá sản, có thể dẫn tới biểu tình hoặc bất ổn chính trị.
Lạm phát ở mức bao nhiêu thì là phi mã?
Lạm phát phi mã là một trong 4 cấp độ lạm phát, cụ thể là:
- Thiểu phát: Tỷ lệ lạm phát từ 3% - 5%/năm
- Lạm phát thấp: Tỷ lệ lạm phát từ 5% - 10%/năm
- Lạm phát cao - Lạm phát phi mã: Tỷ lệ từ 10% - 1000%/năm
- Siêu lạm phát: Tỷ lệ từ 1000%/năm trở lên, thậm chí tăng hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng.
Như vậy, khi một nền kinh tế có tỷ lệ lạm phát từ 10% - 1000%/năm thì quốc gia đó đang trong tình trạng lạm phát phi mã.
Ví dụ về lạm phát phi mã ở Việt Nam và trên thế giới
Sau thế chiến I, nước Đức phải bồi thường chiến tranh với số tiền khổng lồ và lâm vào khủng hoảng tài chính. Chính phủ in tiền không kiểm soát để trả nợ dẫn đến lạm phát phi mã. Năm 1923, giá cả tăng gấp hàng triệu đồng, 1 ổ bánh mì có giá lên tới hàng tỉ mác Đức, người dân thậm chí còn dùng tiền để đốt lò sưởi.
Năm 2008, lạm phát phi mã diễn ra ở Zimbabwe với tỷ lệ ước tính 89,7 sextillion phần trăm (tức là 89,7 × 10²¹%). Giá cả tăng gấp đôi sau mỗi 24,7 giờ, người dân phải mang hàng trăm tỉ đô la Zimbabwe để mua bánh mì, xăng dầu.
Ở Venezuela, từ 2016 tới nay, tình trạng khủng hoảng kinh tế và lạm phát phi mã cũng vô cùng nghiêm trọng. Năm 2018, tỷ lệ lạm hát lên hơn 1 triệu %, người dân phải dùng bao tải đựng tiền khi mua thực phẩm hoặc phải bỏ đồng bolivar, chuyển sang dùng USD hoặc dùng hàng đổi hàng.
Người dân chở tiền đi mua nhu yếu phẩm khi lạm phát cao
Cuối những năm 1980, Việt Nam cũng từng trải qua giai đoạn lạm phát cao với tỷ lệ lạm phát đạt đỉnh hơn 700% vào năm 1986. Nhờ chính sách cải cách kinh tế, kiểm soát cung tiền và mở cửa nền kinh tế, nước ta đã vượt qua khủng hoảng và ổn định kinh tế.
Khi lạm phát nên đầu tư gì? 5 kênh đầu tư hiệu quả khi lạm phát tăng cao
Nguyên nhân gây ra lạm phát phi mã
Lạm phát phi mã là hệ quả nghiêm trọng từ sự rối loạn trong quản lý kinh tế vĩ mô. Dưới đây là các nguyên nhân chính gây ra lạm phát cao:
Cung tiền tăng quá mức
Khi chính phủ in tiền để bù đắp thâm hụt ngân sách hoặc tài trợ chi tiêu công, mà không đi kèm tăng trưởng tương ứng trong sản xuất hàng hóa và dịch vụ, lượng tiền dư thừa trong nền kinh tế sẽ đẩy giá cả lên cao không kiểm soát. Đây là nguyên nhân phổ biến nhất gây ra lạm phát phi mã.
Mất niềm tin vào đồng nội tệ
Chính sách kinh tế yếu kém, tham nhũng, bất ổn chính trị hoặc tài khóa thiếu minh bạch khiến người dân và nhà đầu tư mất niềm tin vào đồng tiền quốc gia. Họ sẽ chuyển sang nắm giữ ngoại tệ mạnh hoặc tài sản hữu hình, làm cầu nội tệ giảm mạnh, đồng tiền mất giá nhanh chóng, kéo theo lạm phát leo thang.
Sốc cung và sốc cầu
Các cú sốc đột ngột như chiến tranh, thiên tai, gián đoạn chuỗi cung ứng hay khủng hoảng năng lượng có thể khiến nguồn cung hàng hóa suy giảm mạnh, trong khi nhu cầu không đổi hoặc tăng cao. Ngược lại, khi cầu giảm mạnh vì thu nhập suy giảm, chính sách thắt chặt tài khóa hay niềm tin tiêu dùng suy yếu, doanh nghiệp sẽ tăng giá để bù chi phí cố định, cũng làm giá cả tăng vọt.
Đồng tiền mất giá khiến mọi thứ trở nên đắt đỏ
Nợ công mất kiểm soát
Nếu chính phủ vay nợ quá mức và không đủ khả năng trả nợ, họ thường sử dụng giải pháp in thêm tiền hoặc phá giá đồng nội tệ. Những biện pháp này nếu lạm dụng sẽ phá vỡ cân bằng tài chính, làm mất giá tiền tệ nhanh chóng và dẫn đến lạm phát phi mã.
Chi phí sản xuất tăng mạnh
Khi giá đầu vào như nguyên vật liệu, năng lượng, nhân công hay thuế tăng cao, doanh nghiệp buộc phải tăng giá bán để duy trì lợi nhuận. Nếu hiện tượng này xảy ra trên diện rộng và kéo dài, sẽ hình thành mặt bằng giá mới, thúc đẩy lạm phát nhanh chóng.
Mất cân bằng trong cơ cấu kinh tế
Lạm phát cũng có thể bắt nguồn từ sự méo mó cơ cấu – ví dụ, doanh nghiệp buộc tăng lương nhưng năng suất không đổi, hoặc thị trường bị chi phối bởi các nhóm độc quyền khiến giá không thể giảm khi cầu yếu. Những lệch pha trong cung – cầu và cấu trúc thị trường này cũng tạo áp lực tăng giá.
Lạm phát phi mã thường không xuất hiện đơn lẻ từ một nguyên nhân mà là kết quả cộng hưởng của các yếu tố kinh tế, chính trị và xã hội mất cân đối nghiêm trọng, dẫn đến sự sụp đổ niềm tin vào đồng tiền và cơ chế điều hành kinh tế.
Hậu quả của lạm phát phi mã đối với nền kinh tế
Không chỉ gây ra tăng giá tiêu dùng, lạm phát phi mã còn tàn phá nền kinh tế, phá vỡ cấu trúc xã hội và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân.
Suy giảm nghiêm trọng sức mua
Khi giá cả hàng hóa leo thang từng ngày, giá trị thực của đồng tiền giảm mạnh. Người dân buộc phải thắt chặt chi tiêu, ưu tiên các nhu cầu thiết yếu như thực phẩm, thuốc men và năng lượng. Nhóm thu nhập thấp là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Sức mua toàn thị trường sụt giảm kéo theo sự suy giảm doanh thu của doanh nghiệp, đẩy nền kinh tế vào nguy cơ suy thoái.
Lạm phát phi mã khiến giá cả tăng đột biến trong thời gian ngắn
Làm tê liệt hệ thống tài chính – ngân hàng
Lạm phát phi mã khiến người dân mất niềm tin vào đồng nội tệ và hệ thống ngân hàng. Họ rút tiền hàng loạt, chuyển sang nắm giữ tài sản khác như vàng, ngoại tệ hoặc bất động sản. Điều này gây khủng hoảng thanh khoản, đẩy nhiều ngân hàng vào tình trạng mất khả năng chi trả. Nếu lan rộng, rủi ro sụp đổ hệ thống tài chính là không thể tránh khỏi.
Gia tăng bất bình đẳng xã hội
Khi đồng tiền mất giá, những người có tài sản phòng hộ như vàng, đô la Mỹ hay bất động sản sẽ ít bị ảnh hưởng, thậm chí có thể gia tăng giá trị tài sản. Trong khi đó, người lao động hưởng lương cố định hoặc người không có tài sản tích trữ sẽ chịu thiệt hại lớn. Khoảng cách giàu nghèo ngày càng giãn rộng, gây ra tâm lý bất mãn trong xã hội.
Gây ra khủng hoảng kinh tế – xã hội
Khi chi phí đầu vào tăng, cầu tiêu dùng giảm, doanh nghiệp buộc phải cắt giảm sản xuất và nhân sự. Thất nghiệp gia tăng khiến gánh nặng an sinh đè nặng lên ngân sách nhà nước trong bối cảnh thu ngân sách lại sụt giảm. Mất ổn định kinh tế có thể dẫn đến hỗn loạn xã hội, biểu tình, bạo loạn và thậm chí là sụp đổ chính phủ nếu không được kiểm soát kịp thời.
Giải pháp kiểm soát và ngăn chặn lạm phát phi mã
Để kiểm soát lạm phát phi mã, cần một loạt giải pháp đồng bộ từ Chính phủ, ngân hàng trung ương và hỗ trợ quốc tế, cụ thể như sau:
Cải cách tiền tệ
Khi đồng tiền mất giá nghiêm trọng, cải cách tiền tệ giúp khôi phục niềm tin bằng cách thay thế đồng tiền cũ và siết chặt kỷ luật tài khóa – tiền tệ. Biện pháp này cần đi kèm kiểm soát in tiền, ổn định tỷ giá và minh bạch ngân sách. Tuy nhiên, nếu thiếu nền tảng kinh tế vững chắc, cải cách tiền tệ đơn thuần khó tạo hiệu quả lâu dài – như trường hợp Zimbabwe.
Kiểm soát cung tiền
Ngân hàng trung ương cần chấm dứt tài trợ ngân sách bằng cách in tiền, tăng lãi suất để hút tiền về hệ thống và hạn chế bơm tiền ra nền kinh tế. Giải pháp này phải phối hợp chặt chẽ với cải cách tài khóa để tránh gây suy thoái, như mô hình Bolivia năm 1985.
Cần triển khai nhiều giải pháp đồng bộ để kiểm soát và ngăn chặn lạm phát
Cắt giảm chi tiêu công
Giảm chi tiêu công giúp hạ nhiệt tổng cầu và kiểm soát giá cả. Tuy nhiên, cần thận trọng để tránh làm đình trệ các dự án thiết yếu. Chính phủ nên tập trung cắt giảm các khoản chi không hiệu quả thay vì đồng loạt siết chặt mọi lĩnh vực.
Tăng cường sản xuất và ổn định nguồn cung
Đầu tư vào sản xuất, logistics và chuỗi cung ứng giúp cân bằng cung – cầu, từ đó giảm áp lực lạm phát. Khi sản lượng tăng, giá thành giảm, tạo điều kiện phục hồi kinh tế bền vững và gia tăng việc làm, thu nhập.
Hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế
IMF và Ngân hàng Thế giới có thể hỗ trợ tài chính, ổn định cán cân thanh toán và tỷ giá. Ngoài ra, sự hỗ trợ kỹ thuật và chính sách từ các chuyên gia quốc tế giúp nâng cao năng lực điều hành, cải thiện hiệu suất sản xuất và kiểm soát lạm phát trong dài hạn.
Lạm phát phi mã là hiện tượng nguy hiểm, có thể khiến cả hệ thống tài chính và đời sống người dân rơi vào khủng hoảng nếu không được kiểm soát kịp thời. Nhận diện sớm dấu hiệu, hiểu rõ nguyên nhân và ứng dụng các giải pháp điều hành chính sách vĩ mô là điều kiện tiên quyết để ổn định nền kinh tế.
Đối với nhà đầu tư và người dân, việc theo dõi sát diễn biến kinh tế – tài chính, cũng như chủ động lên kế hoạch bảo vệ tài sản trước rủi ro lạm phát là rất quan trọng. Ứng dụng TOPI cung cấp các công cụ đầu tư, theo dõi giá vàng, ngoại tệ, lãi suất… giúp bạn đưa ra lựa chọn tài chính đúng đắn trong mọi thời điểm.
