Tại thị trường Việt Nam, chứng khoán phân chia thành chứng khoán cơ sở và chứng khoán phái sinh. Trong đó, chứng khoán phái sinh (CKPS) là một công cụ tài chính còn khá mới mẻ với các nhà đầu tư mới. Có 4 loại CKPS: hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn, hợp đồng hoán đổi và hợp đồng kỳ hạn.
Nhưng tại Việt Nam chỉ giao dịch hợp đồng tương lai dựa vào chỉ số VN30 và hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ kỳ hạn 05 năm. Dưới đây là khái niệm về CKPS cũng như cách chơi chứng khoán phái sinh cho nhà đầu tư F0 có cái nhìn tổng quát nhất về loại hình này.
I. Chứng khoán phái sinh là gì?
Theo Luật chứng khoán 2019 của Việt Nam định nghĩa, chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng quyền chọn, hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai, xác định quyền và nghĩa vụ của các bên trong việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở nhất định với mức giá được xác định ở hiện tại hoặc tương lai.
.jpg)
Thị trường phái sinh mang lại lợi nhuận tốt tuy nhiên cũng có nhiều rủi ro tiềm ẩn
Ở thị trường quốc tế, chứng khoán phái sinh còn được gọi là chứng khoán thị trường CFD (Contract for Difference), quyền lợi và nghĩa vụ của các bên tham gia sẽ áp dụng theo pháp luật quốc tế và cả pháp luật của quốc gia sở tại giữa hai bên tham gia.
Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào giá của một hoặc nhiều tài sản cơ sở. Tài sản cơ sở ở đây có thể các công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, tiền mặt, tiền gửi ngân hàng, hối phiếu… hoặc có thể là hàng hóa vật chất như nông sản, kim loại quý, dầu, sắt, bất động sản… hay các tài sản vô hình như bằng sáng chế, sở hữu trí tuệ, nhãn hiệu…
Nói dễ hiểu thì đầu tư vào các sản phẩm chứng khoán phái sinh có nghĩa là nhà đầu tư đang đặt cược vào sự “tăng” hoặc “giảm” của tài sản cơ sở trong tương lai, lợi nhuận kiếm được đến từ chính biến động giá cả đó. Biên độ chênh lệch giá sẽ phụ thuộc vào sức mua và sức bán của chúng trên thị trường chứng khoán.
Khác với chứng khoán cơ sở, mỗi hợp đồng phái sinh đều có ngày đáo hạn cụ thể (expiration date) chính là ngày hiệu lực cuối cùng của hợp đồng phái sinh (thường là hợp đồng quyền chọn hoặc hợp đồng tương lai). Vào ngày đáo hạn, hợp đồng sẽ ngừng giao dịch và chuyển đổi thành thanh toán tiền mặt, toàn bộ lãi/lỗ sẽ được thanh toán cho nhà đầu tư vào hôm sau.
Ngày đáo hạn thường được quy định vào ngày thứ Năm lần thứ 3 của tháng đáo hạn hợp đồng, và tháng đáo hạn sẽ là tháng hiện tại, tháng kế tiếp và tháng cuối cùng của hai Quý gần nhất.
Thời gian giao dịch hằng ngày từ thứ Hai đến thứ Sáu, CKPS sẽ mở cửa sớm hơn CKCS khoảng 15 phút nhưng kết thúc thì cùng lúc với CKCS.
Phiên sáng:
- Từ 8h45 đến 9h là phiên khớp lệnh định kỳ;
- Từ 9h đến 11h30 là phiên khớp lệnh liên tục;
- Giao dịch thỏa thuận diễn ra trong khoảng 8h45 đến 11h30.
- Thời gian nghỉ trưa: 11h30 đến 13h chiều.
Phiên chiều:
- Từ 13h đến 14h30 là phiên khớp lệnh định kỳ;
- Từ 14h30 đến 14h45 là phiên khớp lệnh liên tục;
- Giao dịch thỏa thuận diễn ra trong khoảng 13h đến 14h45.
II. Các loại chứng khoán phái sinh trên thị trường
4 loại phái sinh được giao dịch nhiều nhất trên thị trường hiện nay
Có 4 loại chứng khoán phái sinh phổ biến, đó là:
Hợp đồng kỳ hạn (forward): là thỏa thuận giữa hai bên để mua/bán một loại tài sản cơ sở vào một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá xác định ở thời điện hiện tại.
Hợp đồng tương lai (future): là loại hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa và niêm yết và giao dịch trên các sở giao dịch chứng khoán trong nước.
Hợp đồng quyền chọn (option): là loại hợp đồng mà người nắm giữ có quyền nhưng không có nghĩa vụ phải mua/bán một loại tài sản đã xác định mức giá trước nhưng giao trong tương lai, nghĩa vụ này thuộc về người bán hợp đồng. Hợp đồng này sẽ gồm quyền chọn bán và quyền chọn mua.
Hợp đồng hoán đổi (swap): là thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi dòng tiền ở tương lai, phát sinh từ các công cụ tài chính. Thời điểm hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính sẽ được quy định rõ trong hợp đồng.
Hợp đồng tương lai dựa theo chỉ số VN30 và hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ kỳ hạn 05 năm là hai sản phẩm CKPS được giao dịch tại Việt Nam. Sở dĩ, Chính phủ lựa chọn hai loại này trước là vì tính chất đơn giản của nó, đồng thời các tài sản cơ sở đều là công cụ tài chính có tính đại diện cao nhưng rủi ro lại thấp.
III. Thông tin cơ bản về chứng khoán phái sinh
1. Giao dịch hợp đồng tương lai
Giao dịch của hợp đồng tương lai tương tự với giao dịch cổ phiếu, thực hiện thông qua giao dịch thỏa thuận hoặc giao dịch khớp lệnh.
Mỗi hợp đồng tương lai sẽ có bảng giá khác nhau, nhà đầu tư sẽ đặt lệnh và khớp lệnh dựa trên kỳ vọng của bản thân vào xu hướng của chỉ số VN30.
Tương tự cổ phiếu, nếu kỳ vọng chỉ số tăng thì nhà đầu tư mua vào, còn nếu chỉ số giảm thì sẽ bán hợp đồng đi.
Loại giao dịch hợp đồng tương lai ngày càng trở nên phổ biến
2. Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh
Trong giao dịch CKPS, nhà đầu tư bắt buộc phải ký quỹ (giống như một khoản đặt cọc). Đây là khoản tiền hoặc chứng khoán mà nhà đầu tư gửi Trung tâm lưu ký chứng khoán (VSD) để đảm bảo thực hiện đủ nghĩa vụ thanh toán cho giao dịch CKPS. Theo quy định hiện hành thì tỷ lệ ký quỹ bằng tiền phải lớn hơn hoặc bằng 80% giá trị tài sản ký quỹ.
3. Thanh khoản trong giao dịch chứng khoán phái sinh
CKPS có tính thanh khoản cao hơn CKCS (chứng khoán cơ sở). Hợp đồng tương lai chỉ số VN30 dựa vào chỉ số của 30 cổ phiếu có vốn hóa thị trường và có tính thanh khoản cao nhất trên sàn giao dịch HOSE.
Ngay cả những hợp đồng phái sinh cận ngày đáo hạn vẫn rất có giá trị, bởi nhiều trường hợp, một lượng lớn các cổ phiếu thuộc nhóm VN30 được khớp lệnh trong phiên ATC với giá khá cao hoặc khá thấp sẽ đem lại vị thế thắng cược cho hợp đồng phái sinh vào ngày hôm đó. Vậy thì ai nắm giữ hợp đồng phái sinh đó hẳn là lãi lớn.
Trong 3 tháng cuối năm 2022 tại Việt Nam, thanh khoản của chứng khoán phái sinh liên tục tăng cao và tiệm cận vùng đỉnh của năm với những giao dịch sôi động hơn trước rất nhiều. Nhiều nhà đầu tư nhận định, có thể là do thị trường CKCS quá ảm đạm nên đột nhiên CKPS trở thành “miếng mồi ngon” dành cho họ.
Thanh khoản của thị trường phái sinh tăng cao
4. Hợp đồng phái sinh
Hợp đồng phái sinh là một thỏa thuận giữa hai hoặc nhiều bên để giao dịch tài sản cơ sở, nhằm mục đích phân tán rủi ro, bảo vệ hoặc tạo ra lợi nhuận cho các bên tham gia trong hợp đồng. Như vậy, hợp đồng phái sinh không chỉ là công cụ phòng ngừa rủi ro mà còn giúp nhà đầu tư có thể kiếm lời.
IV. Điều kiện đầu tư chứng khoán phái sinh
Bất cứ tổ chức cá nhân nào cũng có thể đầu tư chứng khoán phái sinh trừ các trường hợp tổ chức, cá nhân bị cơ quan có thẩm quyền cấm thực hiện các hoạt động về chứng khoán trên thị trường. Tóm lược cụ thể như sau:
- Công ty chứng khoán chỉ được phép đầu tư CKPS sau khi đã được cấp Giấy chứng nhận đủ điều kiện kinh doanh CKPS của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cấp;
- Công ty quản lý quỹ chỉ được đầu tư CKPS như một công cụ phòng ngừa rủi ro cho các danh mục chứng khoán đang nắm giữ với nguồn vốn được ủy thác từ các nhà đầu tư, không được sử dụng nguồn vốn của chính họ, vốn vay hoặc bất cứ nguồn vốn huy động hợp pháp khác;
- Tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài chỉ được đầu tư CKPS sau khi được cấp văn bản chấp thuận của NHNN;
- Doanh nghiệp bảo hiểm, CN doanh nghiệp bảo hiểm nước ngoài chỉ được đầu tư CKPS theo quy định về kinh doanh bảo hiểm của pháp luật Việt Nam;
- Tập đoàn kinh tế Nhà nước, Tổng công ty Nhà nước, các doanh nghiệp Nhà nước chỉ được đầu tư CKPS khi đã được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền cho phép quản lý và sử dụng vốn Nhà nước vào hoạt động sản xuất kinh doanh theo quy định của pháp luật.
Lưu ý: Trong quá trình đầu tư - kinh doanh CKPS, tổ chức và cá nhân hoàn toàn chịu trách nhiệm về rủi ro xảy ra và tuân thủ đúng quy định của pháp luật.
Những điều kiện cơ bản khi tham gia chứng khoán phái sinh
V. Các bước để tham gia chứng khoán phái sinh
Để tham gia giao dịch CKPS, nhà đầu tư có thể thực hiện theo các bước sau:
Bước 1: Mở tài khoản - có thể đến trực tiếp các chi nhánh của công ty chứng khoán đang kinh doanh CKPS để mở tài khoản hoặc nhà đầu tư thực hiện tuần tự theo các bước trên ứng dụng (app) hoặc website của công ty chứng khoán đó.
Bước 2: Ký quỹ - Nộp tiền ký quý ban đầu thì tài khoản mới được kích hoạt. Mức ký quỹ ban đầu tại sàn HoSE là 24% và biến động theo từng thời kỳ.
Bước 3: Tiến hành đặt lệnh - nhà đầu tư có thể đặt lệnh mua/bán qua các kênh giao dịch hoặc qua app hoặc liên hệ qua tổng đài gặp trực tiếp tổng đài viên.
Bước 4: Thanh toán bù trừ - Chính là việc thanh toán các khoản lãi/lỗ phát sinh hằng ngày, số tiền lãi/lỗ sẽ được tính toán theo giá giao dịch đóng cửa của hợp đồng tương lai từng ngày. Riêng với các hợp đồng có ngày đáo hạn thì sẽ tính theo giá đóng của của chỉ số vào ngày đáo hạn hợp đồng.
Bước 5: Theo dõi các tỷ lệ - Nếu số dư tài khoản của nhà đầu tư dưới mức quy định thì nhà đầu tư phải bổ sung thêm tiền vào tài khoản, đảm bảo bằng hoặc lớn hơn mức duy trì.
Các công ty chứng khoán đang kinh doanh CKPS tại Việt Nam có: CTCP Chứng khoán TP.HCM (HSC), CTCP CK Sài Gòn SSI, CTCP CK VPS, BSC, VNDIRECT, Chứng khoán Bản Việt VCSC, KIS, Yuanta Việt Nam, Chứng khoán MB, Chứng khoán ACB, Vietinbank Securities, Chứng khoán Rồng Việt, Chứng khoán Tân
Việt, Chứng khoán FPT, Chứng khoán KB Việt Nam, chứng khoán Mirae Asset…
Tham gia chứng khoán phái sinh đơn giản, nhanh chóng
VI. Lợi ích và rủi ro khi tham gia chứng khoán phái sinh
Để trả lời cho câu hỏi “có nên chơi chứng khoán phái sinh không” thì nhà đầu tư hãy cùng tìm hiểu về lợi - hại của sản phẩm này nhé:
Lợi ích khi tham gia chứng khoán phái sinh
CKPS giúp nhà đầu tư phòng ngừa được rủi ro của biến động giá: Nếu nhà đầu tư dự đoán được giá tài sản cơ sở sẽ giảm trong tương lai thì họ có thể bán trước hàng hóa nhờ ký hợp đồng tương lai, lúc này rủi ro sẽ bớt đi phần nào. Ngược lại, khi thấy nhiều dấu hiệu có thể dự đoán được giá tài sản cơ sở tăng, thì họ có thể tham gia với giá tài sản cơ sở xác định ở thời điểm cụ thể ở hiện tại.
Giao dịch vô cùng linh hoạt: Giao dịch CKPS cơ bản là giống với chứng khoán cơ sở nhưng linh hoạt hơn rất nhiều, nhà đầu tư có thể đóng hoặc mở vị thế ngay trong ngày giao dịch.
Tính thanh khoản cao: CKPS có tính thanh khoản cao hơn chứng khoán cơ sở, việc định giá khối lượng và giá trị các giao dịch công khai cũng giúp các giao dịch CKPS trở nên minh bạch hơn.
Cho phép bán khống: Ngay cả khi không có tài sản cơ sở thì nhà đầu tư vẫn có thể bán được CKPS;
Đầu cơ tốt: Dù thị trường đi lên hay đi xuống thì nhà đầu tư vẫn có thể kiếm được lợi nhuận nếu dự đoán đúng xu hướng.
Lợi thế từ đòn bẩy tài chính: Chỉ cần ký quỹ một phần tài sản là nhà đầu tư đã có thể giao dịch cổ phiếu có giá trị gấp từ 7 đến 10 lần số tiền đã ký quỹ.
Lợi nhuận cao khi tham gia thị trường chứng khoán phái sinh
Rủi ro khi tham gia thị trường phái sinh
Rủi ro khi đầu cơ: Trong trường hợp dự đoán sai thay đổi trong giá tài sản cơ sở trên thị trường thì chắc chắn nhà đầu tư sẽ gặp thua lỗ. Số tiền thua lỗ này có thể vượt quá số vốn ban đầu rất nhiều lần.
Cơ chế thanh toán, ký quỹ bổ sung: Hợp đồng tương lai có cơ chế thanh toán hằng ngày, lãi/lỗ sẽ được phản ánh cụ thể trên tài khoản ký quỹ của nhà đầu tư ngay trong ngày. Ngay khi số tiền trên tài khoản thấp hơn hoặc bằng mức duy trì thì bắt buộc nhà đầu tư phải ký quỹ bổ sung. Nếu không kịp thời ký quỹ thì khả năng nhà đầu tư sẽ phải đối mặt với việc thua lỗ nặng thậm chí là phá sản. Vì vậy, để tham gia vào thị trường CKPS thì nhà đầu tư cần có tiềm lực tài chính mạnh.
VII. Những lưu ý khi tham gia chứng khoán phái sinh
Khi tham gia giao dịch CKPS, vì phải ký quỹ nên nhà đầu tư cần theo dõi sát sao hai loại tỷ lệ đó là tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ và tỷ lệ tài khoản phái sinh.
Tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ = Giá trị ký quỹ yêu cầu/giá trị tài sản ký quỹ hợp lệ;
Tỷ lệ tài khoản phái sinh = giá trị ký quỹ yêu cầu/giá trị tài sản ròng hợp lệ;
Trong đó giá trị ký quỹ yêu cầu = ký quỹ ban đầu + lỗ ròng trong phiên + ký quỹ chuyển giao.
Giá trị tài sản ký quỹ hợp lệ chính là số tài sản ký quỹ hợp lệ đã nộp tại VSD.
Giá trị tài sản ròng hợp lệ = giá trị tài sản ký quỹ hợp lệ + tiền ở công ty CK - nợ tại công ty CK.
Nếu tài khoản CKPS của nhà đầu tư lỗ ròng (VM) thì họ phải thanh toán đầy đủ số lỗ này chậm nhất là đến 9h sáng ngày hôm sau, còn nếu phát sinh lãi ròng thì nhà đầu tư sẽ nhận được toàn bộ vào 11h sáng ngày hôm sau.
Những lưu ý giúp bạn tham gia thị trường chứng khoán an toàn, lợi nhuận tối ưu nhất
Trong trường hợp nhà đầu tư không thanh toán nghĩa vụ lỗ vị thế ròng (VM) đúng thời hạn thì công ty chứng khoán buộc phải rút ký quỹ từ Trung tâm lưu ký chứng khoán (VSD) đồng thời đóng vị thế để thanh toán cho nghĩa vụ lỗ ròng. Nếu đến ngày T + 1, vẫn không thể thu được hết nghĩa vụ thanh toán thì công ty chứng khoán sẽ tiếp tục xử lý vào các ngày giao dịch tiếp theo, số tiền chậm thanh toán có thể bị tính lãi 10,5%/năm.
Chính thức đi vào hoạt động từ năm 2017, cho đến nay, chứng khoán phái sinh Việt Nam đã những bước phát triển nhanh chóng. Với tỷ lệ đòn bẩy vượt trội, đây là một trong những công cụ tài chính đáng để trải nghiệm. Trong bối cảnh thanh khoản thị trường cơ sở gần như mất hút thì CKPS đang dần nâng cao “vị thế” và tiếp tục thu hút dòng vốn vô cùng mạnh mẽ.
Trên đây là những thông tin hữu ích về chứng khoán phái sinh cũng như lợi ích và rủi ro khi tham gia đầu tư chứng khoán phái sinh. Mong rằng, những thông tin mà TOPI mang đến sẽ hữu ích với bạn. Chúc bạn thành công!
